فراز و نشیب صنعت نفت در دوران قبل و بعد از انقلاب
وبلاگ خبری اقتصادی
ملی شدن صنعت نفت در دوران مصدق هر چند به معنای پایانی بر قراردادهای امتیازی در صنعت نفت ایران بود اما با کودتای ۲۸ مرداد شکل جدیدی از استعمار نفت ایران در قالب قرارداد کنسرسیوم بین دولت ایران و کنسرسیومی از شرکت‌های نفتی بین‌المللی به سهم ۵۰ به ۵۰ برای بهره‌برداری از منابع نفتی ایران آغاز شد، اما با وقوع انقلاب معادلات در صنعت نفت ایران تغییر کرد. در این راستا گوشه ای از گفتوگوی جالب با سیدعلی بهشتیان از سیاست‌مداران و مدیران باسابقه صنعت نفت ایران برای بررسی وضعیت صنعت نفت کشور قبل و بعد از انقلاب به نقل از خبرگزاریهای داخل ایران در زیر آمده است:
*چگونه صنعت نفت ایران در اختیار انگلیسی‌ها قرار گرفت
فارس: از زمانی که نفت در ایران کشف شد، تحولات زیادی با محوریت نفت در کشور رقم خورد که شاید ملی شدن صنعت نفت ایران، نقش اعتصابات نفتی‌ها در زمان شاه در وقوع انقلاب و خدمات کارکنان نفت در جنگ تحمیلی از جمله مهم‌ترین وقایع آن باشد. به عنوان سوال اول درباره پیشینه صنعت نفت ایران از شما می‌پرسم، این صنعت چگونه شکل گرفته و اداره می‌شد؟
بهشتیان: صنعت نفت ایران بالغ بر ۱۱۳ سال قدمت دارد. عملیات حفاری اولین چاه نفتی ایران در سال ۱۲۸۶ هجری شمسی توسط کنسرسیوم دارسی آغاز و در تاریخ ۵ خرداد ۱۲۸۷ به مخزن نفتی رسید. سرمایه این شرکت انگلیسی که به دنبال کشف نفت در ایران بود، به دلیل طولانی شدن دوره حفاری به پایان می‌رسید و ویلیام ناکس دارسی از پیدا شدن نفت در این سرزمین قطع امید کرده بود، بدین ترتیب طی تلگرافی از جورج رینولدز نخستین مسئول عملیات حفاری چاه‌های نفت در ایران خواست تا حفاری را تعطیل کند.
گفته می‌شود تلگراف به دست رینولدز رسیده بود، اما چنان به مسجد سلیمان اعتماد داشت که ترجیح داد به آن اعتنایی نکند و به کار خود ادامه دهد. سرانجام درحالی که اعضای گروه در اوج ناامیدی به سر می‌بردند، در ساعت چهار صبح روز پنجم خردادماه ۱۲۸۷ خورشیدی (۲۶ ماه مه ۱۹۰۸ میلادی)، مته حفاری از ضخامت زمینی به قطر ۳۰۰ متر عبور کرد و آخرین ضربت خود را به صخره عظیمی که روی منبع نفت قرار داشت فرود آورد. در نتیجه در عمق ۱۱۸۰ پا (۳۶۰ متری) نفت با فشار زیادی تا ۵۰ پا (۱۵ متر) بالاتر از نوک دکل حفاری فوران و کارگران را در خود غرقه کرد.
به این ترتیب فصل جدیدی در تاریخ کشور گشوده شد و ایران به جمع کشورهای نفت‌خیز جهان پیوست. با این کار نفت تاکنون نقش ویژه‌ای در ساختار سیاسی و اقتصادی فرهنگی و اجتماعی ایران ایفا کرده است.
البته دولت انگلستان که از ابتدا همه اقدامات «دارسی» را تحت نظر داشت، به دنبال دستیابی وی به نفت، بر «امتیاز دارسی» پنجه افکند و در ۱۲۸۸ هجری شمسی (یک سال پس از فوران چاه نفت) شرکت نفت ایران و انگلیس را با هدف به دست گرفتن استخراج، پالایش و صدور نفت تأسیس کرد.
این شرکت با سرمایه دو میلیون لیره تاسیس شد و صدور نفت از ۱۲۹۲ ش / ۱۹۱۳ م (یکسال پیش از وقوع جنگ جهانی اول) آغاز شد. سال بعد، به لحاظ اهمیت روزافزون نفت برای تأمین سوخت نیروی دریایی انگلیس، این کشور ۵۶ درصد از سهام شرکت را خرید و دو نفر نماینده با اختیارات کامل و با حق «وتو» نسبت به تصمیمات شرکت، در هیأت مدیره آن منصوب کرد. به این ترتیب امتیاز «دارسی» عملاً به دولت انگلستان منتقل شد.
ضمناً این دولت قراردادی برای تحویل سوخت به قیمت بسیار اندک و به مدت طولانی به نیروی دریایی خود، با شرکت منعقد ساخت. گرچه دخالت‌های متنوع انگلیس در ایران در طول قرارداد نفت بسیار زیاد و بااهمیت است که در این گفتگو جای بررسی آن وجود ندارد اما با نگاهی بسیار اندک به این قرارداد هنوز هم در ذهن بعضی از مردم و حتی اندیشمندان این باور وجود دارد که اگر ایران نفت نداشت چه بسا شرایط کشور به مراتب بهتر می‌شد و استعمارگران چه قبل و چه بعد از انقلاب کمتر مشکلاتی را برای ایران ایجاد می‌کردند.
اینکه اینکه این نگاه چقدر قابل دفاع است، بنده به قطعیتی نرسیده‌ام، اما طرح آن در فضای گفتمان‌ها و تحلیل‌های سیاسی و اقتصادی و حتی علمی این واقعیت تلخ را به ذهن متبادر میکند که اگر از یک سرمایه آن هم با این ارزش بالا، درست و بهینه استفاده نشود و قواعد حرفه‌ای رعایت نشود، می‌تواند به ضد خود تبدیل شود.
اگر بپذیریم خوبی مطلق و حتی بدی مطلق وجود ندارد نفت را شاید بتوان در این طبقه‌بندی جای داد که به هر اندازه از این سرمایه ملی به عنوان موهبتی ملی/الهی و متناسب با رفتار حرفه‌ای استفاده شود می‌تواند به مراتب بهتر از شرایط موجود ایفای نقش کند، همان نقشی که به عنوان مثال در کشوری مثل نروژ با مدیریت علمی و حرفه‌ای ایفا کرده و میکند.
نفت قبل از انقلاب
تولید و اداره بخش اعظم صنعت نفت و مخازن نفتی از آغاز اکتشاف و تولیدی شدن اولین چاه نفت در مسجد سلیمان تا مقطع انقلاب در اختیار بیگانگان بوده است. نقش شرکت ملی نفت ایران تا قبل از انقلاب چندان پررنگ نبوده است گرچه مدیریت و اختیارات همین شرکت نفت در قبل از انقلاب در بالاترین سطح خود در کشور در مقایسه با دیگر بنگاه‌ها بود. مدیرعامل شرکت نفت مستقیما توسط شاه انتخاب و فقط با شخص شاه کار می‌کرد. جایگاه مدیرعامل شرکت نفت از نخست وزیر هم بالاتر بود و به هیچ سازمانی غیر از شاه پاسخگو نبود.
تحریم‌هایی که متعاقب ملی شدن صنعت نفت اتفاق افتاد و کودتای ٢٨ مرداد و اتفاقات مختلف بعد از آن هزینه‌های بسیار سنگینی را بر ایران تحمیل و شرایط نامناسب را بر کشور تحمیل کرد و حضور کودتاگران که در غالب کنسرسیوم، صنعت نفت ایران را اداره و میتوان گفت غارت می‌کردند تا انقلاب اسلامی ادامه یافت.
نکته قابل توجه اینکه چه انگلیسی‌ها در پالایشگاه آبادان و چه کنسرسیوم در مناطق نفت‌خیز و حوزه قرارداد از همه ظرفیت‌های فنی و مدیریتی خود برای حداکثر بهره‌برداری و منتفع شدن از این ظرفیت بالای نفتی استفاده می‌کردند، به‌گونه‌ای که در جنگ جهانی نقش نفت ایران به ویژه پالایشگاه آبادان در تامین سوخت کشتی‌های متفقین بسیار تعیین‌کننده و استراتژیک بود و این در شرایطی بود که کشتی‌های جنگی انگلیس سوخت خود را از زغال سنگ به نفت تغییر داده بودند.
همچنین در بحران نفت و تحریم نفتی اعراب علیه اسرائیل، کشورهای غربی به نفت ایران وابستگی شدیدی پیدا کرده بودند و در چنین شرایطی تولید حداکثری و حتی غیرصیانتی از میادین ایران به ویژه میدان مارون خسارت‌هایی به مخازن نفت ایران وارد کرد، چرا که نیاز بالای غرب به نفت ایجاب می‌کرد تا حداکثر تولید بدون توجه به عوارض آن ادامه داشته باشند.
بعد از انقلاب
شرایط در مقطع انقلاب و فضای حاکم بر کشور از ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از یکسو و حضور مدیرانی که تجربه کشورداری نداشتند در کنار آشفتگی حاصل از انقلاب و حضور گروه‌های سیاسی مختلف و متنوع در سطح کشور و دانشگاه‌ها و به‌ویژه صنعت نفت شرایط را برای مدیریت حرفه‌ای و متناسب با صنعت را به دست اندرکاران نداد.
با وقوع انقلاب و خروج خارجی‌ها خیل عظیمی از ایرانیان شاغل و مؤثر در صنعت نفت نیز ایران را ترک کردند. در چنین شرایطی و با فاصله بسیار کم، جنگ بر ایران اسلامی تحمیل شد و همزمان تحریم صنعت نفت از طرف آمریکا مزید بر علت شد به‌گونه‌ای که میتوان قویا ادعا کرد که بزرگترین هنر انقلاب و نظام اداره و روی پا نگه‌داشتن صنعت عظیم نفت در طول جنگ تحمیلی بود.
متخصصان ایرانی با تمهیدات مختلف از جمله سهمیه‌بندی فرآورده‌های نفتی نیازهای مردم و از همه مهمتر جبهه‌ها را نیز به خوبی تامین و پشتیبانی کردند. اشغال بخشی از میادین نفتی کشور و تخریب و توقف پالایشگاه آبادان و بمباران‌های روزانه و مداوم تاسیسات نفتی و به خصوص جزیره خارک و پالایشگاه‌ها و تلمبه‌خانه‌های انتقال نفت خام گرچه مشکلات زیادی برای کشور بوجود آورد ولی نتوانست این شریان حیاتی را حتی برای یک روز هم قطع کند و این را میتوان بزرگترین موفقیت نظام جمهوری اسلامی در دوران جنگ تحمیلی و دفاع مقدس دانست.
همزمان با جنگ و بلافاصله پس از هر حمله دشمن کار بازسازی و عملیاتی کردن تاسیسات صدمه دیده شروع می‌شد ولی با خاتمه جنگ، کار بازسازی و نوسازی صنعت نفت در بخش‌های مختلف با استفاده از همه ظرفیت‌های ملی و بین‌المللی آغاز شد.
اولویت اصلاح ساختار حکمرانی انرژی در گام دوم انقلاب
ساختار انرژی در کشور ساختاری غیرمنسجم و غیرپاسخگو است. وزارت نفت و وزارت نیرو هرکدام راهبردهای خود را در بخش انرژی دارند. شورای عالی انرژی نتوانسته است نقش چندان موثری در هدایت بخش انرژی ایفا کند. مصرف غیربهینه انرژی و سه برابر بودن شدت انرژی در مقایسه با استانداردهای جهانی شرایط بسیار نامناسبی را بر کشور تحمیل کرده است.
مصرف روزانه معادل حدود ۶ میلیون بشکه نفت خام (جمع مصرف گاز و فرآورده) می‌تواند تا معادل دو میلیون بشکه کاهش پیداکند، البته در صورت مدیریت حرفه‌ای و بهینه. بدین ترتیب مازاد این محصولات را میتوان صادر کرده و درآمد چند صد میلیارد دلاری را برای کشور به ارمغان آورد، درآمدی که می‌توانست تحولی بسیار عمیق و تعیین‌کننده در کشور داشته باشد.
واقعیت تلخ این است که کشوری با رده اول یا دوم مخازن گازی متعارف نه تنها نقش و جایگاهی در صادرات گاز ندارد (رده بیستم یعنی تقریبا هیچ) بلکه در زمستان‌ها نیز از تامین گاز صنایع خود عاجز بوده و خسارت‌های چند ده میلیاردی به صنایع وارد و صادرات کشور را بااختلال جدی مواجه می‌سازد.
به دلیل همین ناکارآمدی و پاسخگو نبودن متولی انرژی در کشور در سبد انرژی مصرفی جای چندانی برای گاز مایع و انرژی‌های تجدیدپذیر وجودندارد. به دلیل راندمان پایین تولید برق، هزینه واقعی یک کیلوات برق به رقمی بالاتر از ۴ سنت تخمین زده می‌شود، درحالیکه هزینه تولید یک کیلوات انرژی خورشیدی در بعضی از کشورها به حدود ۲ سنت رسیده است. مفهوم ملموس این اعداد کم اثر شدن سهم اقتصادی انرژی‌های فسیلی در مقایسه با انرژی‌های تجدیدپذیر است.
در کنار همین اتفاقات و اعداد در سطح جهانی برآورد می‌شود با توجه به روند تصاعدی تولید برق از انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش قیمت تمام شده از یکسو و سرعت بالای تولید اتومبیل‌های برقی، سهم انرژی‌های فسیلی در حمل‌ونقل به سرعت کاهش پیدا کرده و به سمت صفر میل پیدا کند. مفهوم دیگر این اعداد این است که پالایشگاه‌های نفت که تامین‌کننده اصلی سوخت بخش حمل‌ونقل به حساب می‌آیند در آینده نه چندان دور نقش بسیار محدودی در تامین انرژی ایفا خواهند کرد و چه بسا عمده آن تعطیل و مصرف نفت خام به تبع آن کاهش پیدا کند.
برخی کشورها سال ۲۰۳۰ را سال حذف خودروهای با ساختار فسیلی تعیین کرده‌اند، یعنی باز هم کاهش مصرف نفت خام در سبد انرژی جهانی. موضوعی که برای ما زنگ خطر تلقی می‌شود. در تداوم همین راهبرد حتی پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۵۰ ممکن است تولید نفت توجیه اقتصادی هم نداشته باشد. اگرچه این برآوردها هنوز خیلی خام و دور از ذهن است ولی بازخوانی همان تحلیل‌هایی است که می‌گفتند آیا اگر نفت نمی‌داشتیم بهتر نبود.
به نظر من تا تصمیم نگیریم صنعت نفت و انرژی کشور را به صورت کاملا حرفه‌ای، اقتصادی، مبتنی بر شایسته‌سالاری، شفاف، بازار محور در زنجیره ارزش، قابل رقابت در سطح ملی و بین المللی مدیریت و اداره کنیم و با شایسته‌سالاری زمینه بروز فساد را در آن به سمت صفر کاهش دهیم البته به صورت واقعی و باورمند و ملموس و نه شعاری، سال به سال شرایط به مراتب سخت‌تری از ابعاد مختلف بر کشور تحمیل خواهیم کرد و امیدوارم که این رویه اصلاح شده و شاهد شکوفایی صنعت نفت کشور باشیم. من آنچه شرط بلاغ است با تو میگویم، تو خواه از سخنم پند گیر و خواه ملال.
مرتبط با تاریخ:
- چگاسفلی، منطقه باستانی ۵ هزار ساله در حال تخریب: از جمجمه‌های مرموز تغییرشکل یافته تا کاسه های رمزگزاری شده
- ایران صد سال پیش به روایت تصاویر نشنال جئوگرافیک
- بخشی دیگر از سقف ایوان خسرو، معروف به طاق کسری یا ایوان مدائن در نزدیکی بغداد فرو ریخت
- این ویدئو ۷۰ واژه رایج زبان اوستان ایران باستان را با زبانهای هند و اروپایی مقایسه میکند
- تصاویر: هنوز هم در میان برجها، هویت اصیل و معماری فراموش شده ایرانی را میتوان پیدا کرد
- تصاویر: خانه تاریخی شاملو با زباله پر شده است!
- باستان شناسان موسسه مذهبی آمریکایی: بقایای کشتی نوح در ایران کشف شده است
- کشف قصر و نیایشگاه ۲۵۰۰ ساله هخامنشی توسط باستان شناسان در شمال ترکیه
- فیلم مستند جالب از ۶۱ سال پیش اصفهان و تهران
- تصاویر کمیاب سلطنتی سلسله قاجار اکنون در بزرگترین موزه آمریکا در واشنگتن
- دادگاه عالی آمریکا جلوی مصادره آثار باستانی پرسپولیس را گرفت
- آمریکا اسیر سیاست‌های خود؟ ویدیوی جالب اینترسپت در مورد ایران و سازمان سیا (ویدئو)
- موزه "لوور" را در تهران ببینید! نمایش پنجاه اثر از موزه لوور در موزه ی ملی ایران
- به روایت تصویر: تاریخی‌ترین شهر روسیه که توسط ایرانیان بنا شد
- آثار موزه ملی نشان میدهد دوستی ایران و کره به ۲۰۰۰ سال پیش بازمیگردد
