سالانه چند میلیارد دلار "مغز" از ایران خارج میشود؟ و به کدام کشورها؟
طبق آمار صندوق بین المللی پول، ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته جهان مقام اول را از آن خود کرده است. سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیل کرده برای خروج از ایران اقدام می کنند. با احتساب اینکه ارزش سرانه متوسط سرمایه فکری و تخصصی و تحصیلات ۱۶ ساله یک فرد لیسانسه متخصص ۴۰۰ تا ۶۰۰ هزار دلار است، این به معنای خروج سالانه ۶۰ تا ۱۰۰ میلیارد دلار سرمایه فکری از ایران است که معادل در آمد ارزی سالانه ایران می‌باشد!
گفته می شود که اصطلاح «فرار مغزها» و یا "Brain Drain" را برای نخستین بار انگلیسی‌ها به کار برده اند که بیانگر مهاجرت مهندس‌ها و پزشکان انگلیسی به آمریکا، با هدف کسب درآمد بیشتر و دست یابی به محیط کار مناسب تر بوده است. اگر چه این واژه در بیشتر زبان‌های اروپایی به معنای به سوی خود کشیدن و جذب مغزهای کشور های دیگر است اما معادل فارسی این اصطلاح، مفهوم فرار کردن را با خود دارد.
آمار مهاجرت نخبگان ایرانی
نقشه/ اینفوگرافی زیر در سایت سازمان توسعه و همکاری اقتصادی، روند مهاجرت نخبگان کشورهای مختلف به کشورهای دیگر را به تصویر کشیده است. این نقشه بر اساس نسبت تعداد فارغ التحصیلان مهاجر به کل تعداد فارغ التحصیلان است و همان گونه که در نقشه مذکور مشاهده می شود ایران در زمره یکی از کشور های با بالاترین رقم فرار مغزها و یا مهاجرت نخبگان است:
آمار و شواهد نشانگر رشد روز افزون خروج نخبگان از کشور است. طبق آمار صندوق بین المللی پول، سالانه بین ۱۵۰ تا ۱۸۰ هزار نفر از ایرانیان تحصیل کرده برای خروج از ایران اقدام می کنند و ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ کشور در حال توسعه و توسعه نیافته جهان مقام اول را از آن خود کرده است. طبق آمار منتشره از سازمان ها و نهادهای دولتی داخل ایران نیز (مثل هفته نامه سازمان مدیریت و برنامه ریزی) در سال ۸۸، ۹۰ نفر از ۱۲۵ دانش آموزی که در سه سال قبل از آن سال در المپیادهای جهانی رتبه کسب کرده اند (۷۲ درصد)، هم اکنون در دانشگاه های آمریکا تحصیل می کنند. اگر این آمار را با رقم ۶۲ درصدی مهاجرت دانش‌آموزان مدال‌آور المپیادی کشور طی ۱۴ سال مابین ۱۹۹۳ تا ۲۰۰۷ میلادی به کشورهای توسعه‌یافتۀ جهان اعم از آمریکا و کانادا مقایسه نماییم نکته دیگری که همانا افزایش میزان خروج نخبگان از کشور طی چند سال گذشته است بیشتر مشهود می شود. مساله‌ای که نشان می‌دهد دانشگاه‌های برتر جهان به دنبال جذب مدال‌آوران ایران در المپیادهای جهانی هستند. بسیاری از آنان هرگز به ایران جهت زندگی دائم باز نمی گردند و مطابق آمار منتشره، اکثرا عضو دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برتر و تاثیر‌گذاری در جهان همچون دانشگاه هاروارد، استنفورد، ام‌آی‌تی، کالیفرنیا، کمبریج، جان هاپکینز و پرینستون در آمریکا و دانشگاه‌های تورنتو و سایمون فریز در کانادا هستند.
گزارش صندوق بین المللی پول در ادامه افزوده است که بیش از ۱۵ درصد سرمایه های انسانی ایران به آمریکا و ۲۵ درصد به کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی اروپا مهاجرت می کنند.
برخی آمار تایید نشده نیز حاکی از حضور چهار تا پنج میلیون مهاجر ایرانی در ۳۲ کشور جهان است و بیش از ۵۰۰ پروفسور ایرانی در ایالات متحده وجود دارند. همچنین براساس پژوهشی، سه تا چهار نمره از میانگین ضریب هوش ایرانیان در اثر مهاجرت نخبگان کاسته شده است.
تخمین زده می شود که هم اکنون حدود ۱۴۰۰۰ دانشجوی ایرانی در کشور مالزی مشغول به تحصیل هستند و هند نیز با دارا بودن ۷۲۰۰ دانشجوی ایرانی در رتبه دوم مهاجرت دانشجویان قرار گرفته است. نتایج بررسی سالانه نام نویسی های بین المللی دانشگاه های آمریکا در سال تحصیلی ۲۰۱۱-۲۰۱۰ نشان داد که ۵۶۲۶ ایرانی در حال تحصیل در این کشور هستند و موضوع جالب تر افزایش حدود ۱۹ درصدی آن ها نسبت به سال قبل از آن می باشد که شاخص دیگری برای اثبات افزایش خروج نخبگان از کشور است.
مطابق آمار منتشره توسط وزارت علوم بر مبنای درخواست ارز دانشجویی ، میزان دانشجویان ایرانی خارج از کشور شاغل به تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی بیش از تعداد دانشجویان مقاطع کاردانی و کارشناسی است به طوری که حدود ۱۷ درصد در مقطع کاردانی و کارشناسی، ۴۳ درصد در مقطع کارشناسی ارشد و ۴۰ درصد نیز در مقطع دکترا مشغول به تحصیل می باشند. البته آمار ذکر شده تقریبی می باشد.
ریشه‌های خروج مغزها و هزینه آن برای ایران
پرجاذبه ترین کشورها برای فرار مغزهای ایرانی براساس گزارش " مهاجرت نخبگان از ایران" که در کتاب "آسیبهای اجتماعی ایران، نگاهی به آینده" از سوی مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام منتشر شده است، کشورهای آمریکا، کانادا، فرانسه، هلند و برزیل است.
موضوع فرار مغزها و مهاجرت متخصصین و نخبگان به دیگر کشورها تا کنون به طور اساسی و زیربنایی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار نگرفته است. عوامل زیادی چه از نظر آموزشی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را باعث افزایش پدیده فرارمغزها عنوان کرده اند. بر طبق پژوهش های انجام شده، میان مهاجرت افراد تحصیلکرده و سطح توسعه و درآمد سرانه کشور رابطه مستقیمی وجود دارد در واقع شکاف بین سطح زندگی و درآمد سرانه کشورهای ثروتمند و کمتر برخوردار یکی از عوامل مهاجرت افراد تحصیلکرده به کشورهای پیشرفته است. بر این اساس افراد نخبه به دلیل وجود تقاضا در کشورهای دیگر از قدرت انتخاب بالاتری برخوردار بوده و در صورت پائین بودن سطح دستمزد در کشور مبدا سهل تر و کم هزینه تر می توانند اقدام به مهاجرت کنند. البته مسایل اقتصادی را نمی توان تنها دلیل خروج نخبگان ارزیابی نمود. بخشی از این افراد نیز طبیعتاً به دلیل مشکلات اجتماعی و سیاسی که عمدتاً به نبود آزادی در حوزه های شخصی و عمومی مربوط می شود برای زندگی در جوامعی با استاندارد های بالاتر اقدام به مهاجرت می نمایند. امید به آینده شاخصی مهم در مهاجرت نخبگان است و هرچه امید به آینده، بیشتر باشد، میزان مهاجرت کمتر میشود. امید به آینده جوانان در رابطه با شغل آینده شان، میزان درآمد آنها، توانایی تشکیل زندگی، ازدواج، خرید مسکن، و... تأثیرگذارند و سرانجام امنیت کشور نیز در فرار مغزها بی تأثیر نیست. افراد، معمولاً جذب کشورهایی می‌شوند که از لحاظ جذابیت و امید به آینده روشن، اطمینان بیشتری داشته باشند. واگذاری بسیاری از مشاغل به افراد فاقد صلاحیت و یا کم صلاحیت، واگذاری مشاغل بر اساس رابطه، عدم تطابق شغل با تخصص در رشته افراد، از دیگر عواملی هستند که به مهاجرت نخبگان از کشور، کمک کرده‌است.
از عوامل مهم دیگری که تخبگان را مجبور به ترک کشور نموده است نبود امکانات پزوهشی مناسب و همچنین کمک های تحصیلی و رفاهی در داخل کشور است. در سال‌های پس از انقلاب ایران، تعداد دانشگاه‌های داخل کشور بدون هیچ گونه برنامه مدون و یا تناسب رشته‌ها با مشاغل، گسترش کمی و نه کیفی پیدا نموده است. پایین بودن سطح تحقیقات و پژوهش در مراکز علمی، عدم هماهنگی بین تحقیقات و کاربرد آنها، تخصیص بودجه ناکافی به امر تحقیق و پژوهش و گسترش و ترویج مدرک گرایی، از عوامل دیگری هستند که بیشترین نارضایتی را در بین دانشجویان، به دنبال داشته‌است.
علیرغم موج رو به گسترش خروج نخبگان از کشور، مسوولان کشوری بر این باورند که پدیده فرار مغزها واقعیت خارجی ندارد و عقیده دارند که آنچه در حال اتفاق افتادن است نه فرار مغزها بلکه سفر به اقصی نقاط جهان به منظور علم اندوزی است و مطرح نمودن این مساله را نیز شبهه ناک بر می شمارند. به هر حال خروج بی بازگشت نخبگان از کشور چه به عنوان مهاجرت، فرار و همچنین فراری دادن مغزها، به منزله از دست رفتن سرمایه های گران قیمت انسانی است و تبعات جبران ناپذیری بر توسعه دراز مدت کشور بر جای خواهد گذاشت و بنابراین اقدامات پیشگیرانه کارشناسی را می طلبد.
مرتبط با استعدادهای ایرانی:
ادامه رکوردشکنی ایران در آمارهای "منفی" جهانی
- سیروس حبیب با اراده و پشتکار بی نظیر نامزد رسمی نمایندگی ایالت واشنگتن میشود
- یک ایرانی آبادانی‌الاصل قویترین مرد آلمان: لاف یا واقعیت؟
- مدیران ایرانی و جزئیات پروژه موفق کاوشگر ناسا در مریخ (ویدئو)
- 18 میلیون دلار برای ایرانی بهترین پوکر باز جهان: گواه خونسردی و ریسک پذیری ایرانیان
- دریافت جایزه معتبر بین المللی توسط برادران علایی از شارون استون
- پنج ایرانی- الاصل در لیست موفقترین مهاجران آمریکا در بنیاد کارنگی
- توهین به موسیقیدان مبتکر ایرانی در مسابقه تلویزیونی آمریکا
- فتح قله کلیمانجارو تنها با کمک دو دست! توسط اسپنسر وست الگوی اراده و انگیزه
- چگونه دختر آمریکایی سرایدار بی خانمان به دانشگاه هاروارد راه پیدا کرد
- پشت پا زدن ارسلان کاظمی به لیگ حرفه ای بسکتبال آمریکا NBA
- فرزند مهاجر ایرانی ستاره فوتبال ژاپن میشود (تصویر و ویدئو)
- یک اردبیلی در فینال ورشهای رزمی آزاد خشن آمریکا
- از یتیم خیابان مولوی و پرورشگاه نارمک تا استاد معتبر دانشگاه اسلو نروژ
- زندگی پر تلاطم تورج کشتکار: از شیراز تا ستاره موزیک نروژ در مسابقات یوروویژن
- ادامه درخشش نوید اخوان در تلویزیون و سینمای آلمان (ویدئو)
